زایمان را مى‌توان به سه مرحله مشخص تقسیم نمود. در مرحله اول زایمان، دردهاى زایمان یا همان انقباضهاى رحمى شدیدتر مى‌شوند و دهانه رحم، نرم و کاملاً باز مى‌شود. مرحله دوم زایمان از وقتى شروع مى‌شود که مادر با زور زدن باعث بیرون آمدن نوزاد از رحم مى‌شود. در مرحله سوم زایمان نیز جفت از رحم خارج مى‌شود.
هر خانمى دردهاى انقباضى را متفاوت از دیگر خانمها حس مى‌کند اما در اوایل زایمان این دردها ممکن است شبیه دردهاى عادت ماهانه باشند و گاهى اوقات فقط یک کمردرد خفیف مى‌باشد. اغلب انقباضها همانند یک موجى که در شکم زیاد شده و بعد از چند ثانیه از شدت آن کاسته مى‌شود احساس مى‌گردد. در این هنگام احساس سفت شدن عضلات رحم را خواهید کرد. شما هیچ کنترلى بر روى این انقباضها ندارید و آنها بصورت بى‌اختیار ایجاد مى‌شوند، گرچه وضعیت روحى و روانى شما در طى زایمان مى‌تواند تأثیر زیادى بر افزایش و یا کاهش درد این انقباضها داشته باشد.
بیشتر خانمها فکر مى‌کنند که دردها و انقباضهاى زایمان بصورتى است که طولانى‌تر شده، تعداد آنها بیشتر مى‌شود و قدرت انقباضها نیز افزایش مى‌یابد. اما چنین نمى‌باشد و اگر انقباضهاى شما طور دیگرى بود تعجب نکنید. کاملاً طبیعى خواهد بود که بعد از یک انقباض قوى، یک انقباض ضعیف‌تر که زمان آن نیز کوتاه مى‌باشد ایجاد شود.
اکثر خانمها فکر مى‌کنند که همیشه دردهاى زایمانى بطور ناگهانى شروع شده و کاملاً مشخص مى‌باشند اما همیشه هم اینطور نمى‌باشد. سه چیز ممکن است اتفاق بیفتد، اما آنهانیز لزوماً به معناى قریب الوقوع بودن زایمان نمى‌باشند. این سه چیز عبارتند از:
1) ماده ژلاتینى خون‌آلود که دهانه رحم را گرفته است ممکن است در اوایل مرحله اول زایمان از جاى خود خارج شود. (گرچه این وضعیت مى‌تواند حتى تا دو هفته قبل از زایمان نیز اتفاق بیفتد) و به دنبال آن پارگى کیسه آب ایجاد مى‌شود. چنین اتفاقى نشان دهنده این است که دهانه رحم شروع به کشش نموده است.
2) تا هنگام زایمان، کیسه آب جنینى ممکن است در هر زمانى پاره شود. نَشت مایع آمنیوتیک از کیسه آب در افراد مختلف متفاوت باشد و از فوران زیاد تا چکه چکه خفیف که مى‌توان با یک نوار بهداشتى آن را بر طرف نمود متفاوت مى‌باشد. پارگى کیسه آب هیچگونه دردى ندارد و جریان مایع به خارج بر اساس محل و اندازه پارگى و اینکه آیا سر جنین جلوى سوراخ پارگى را مى‌گیرد یا نه، متفاوت مى‌باشد. در صورتى که کیسه آب جنینى شما پاره شده است سریعاً خود را به بیمارستان برسانید.
3) شما ممکن است یک احساس کمر درد مبهم داشته باشید و یا اینکه اگر قبلاً انقباضهاى براکستون هیکس را در زمان سه ماهه سوم داشته‌اید، ممکن است انقباضهاى اولیه زایمان را با آنها اشتباه بگیرید. با اینحال انقباضهاىِ قوىِ براکستون هیکس را مى‌توان با انقباضهاى زایمانى اشتباه گرفت که به آن اصطلاحاً “انقباضهاى کاذب زایمانى” گفته مى‌شود.
فواصل این انقباضهاى اولیه بیشتر از یکساعت مى‌باشند و اگر این فواصل زمانى کمتر شود و مدت انقباضها نیز بیشتر گردد، احتمالاً زایمان شما در حال شروع شدن است. در ابتدا مدت انقباضها 30 تا 60 ثانیه طول مى‌کشد اما به تدریج به 75 ثانیه هم مى‌رسد.
تمام مدت سه مرحله زایمان در بچه اول بطور متوسط 12 تا 14 ساعت طول مى‌کشد، اما در زایمان‌هاى بعدى این زمان کوتاهتر شده و به هفت ساعت مى‌رسد. بطور کلى هر چه انقباضها خفیف‌تر و سبک‌تر باشند، زایمان زمان بیشترى طول خواهد کشید.
مواردی که در این مطلب بررسی می‌شود:
مرحله اول زایمان
در طى مرحله اول زایمان، دهانه رحم کاملاً باز شده و به سر نوزاد اجازه مى‌دهد که ازآن عبور نماید. قبل از اینکه دهانه رحم باز شود، نازک و نرم مى‌گردد و به تدریج توسط انقباضهاى عضلات رحم کشیده و باز مى‌شود. به این وضعیت اصطلاحاً اِفاسمان (effacement) گفته مى‌شود. عضله قسمت بالایى رحم منقبض شده و بر روى قسمت تحتانى فشار وارد مى‌آورد که آن نیز به نوبه خود این فشار را به دهانه رحم منتقل مى‌کند. در نتیجه، همینکه دهانه رحم تحت کشش قرار مى‌گیرد، با هر انقباضى که بوجود مى‌آید بیشتر باز شده تا مجراى دهانه رحم بطور کامل باز شود. مقدار این باز شدن دهانه رحم بعنوان شاخصى براى بررسى اینکه پیشرفت زایمان در چه وضعیتى است توسط پزشکان یا ماماها اندازه گرفته مى‌شود. اگر شما در هنگام زایمان از پزشک یا ماما سؤال نمایید که پیشرفت زایمان چگونه است، او احتمالاً پاسخ خواهد داد که مثلاً دهانه رحم اکنون چهارسانتیمتر باز است و یا اینکه بجاى سانتیمتر مى‌گوید که دهانه رحم به اندازه چهار انگشت باز است (هر انگشت به اندازه یک سانتیمتر مى‌باشد.) باز شدن رحم را معمولاً از یک تا چهار سانتیمتر را به این صورت بیان مى‌کنند. اگر دهانه رحم 5 یا 6 سانتیمتر باز باشد به آن اصطلاحاً مى‌گویند که دهانه رحم دیلاته شده است. اگر دهانه رحم 10 سانتیمتر باز باشد مى‌گویند که بطور کامل (فول) دیلاته شده است.
هنگامى که دهانه رحم ده سانتیمتر باز مى‌شود مرحله اول زایمان پایان گرفته و مرحله دوم زایمان شروع مى‌شود.
مرحله دوم زایمان
مرحله دوم زایمان براى خانمهایى که زایمان اولشان است معمولاً بیشتر از دو ساعت طول نمى‌کشد و در اکثر موارد حدود یکساعت مى‌باشد.
در خانمهایى که زایمان چندمشان است این زمان کمتر شده و به 15 یا 20 دقیقه هم مى‌رسد. فشار سر جنین به کف لگن و راست روده باعث ایجاد یک حالت غریزى براى زور زدن مى‌شود تا بدین طریق نوزاد به بیرون از رحم رانده شود. حتى اگر شما هیچ چیزى راجع به مکانیزم زایمان ندانید، به محض اینکه به این مرحله از زایمان رسیدید بطور اتوماتیک یک نفس عمیق خواهید کشید تا باعث شوید دیافراگم‌تان به پایین کشیده شده و به رحم فشار وارد آورده و به بیرون راندن نوزاد کمک شود. سپس شما نفستان را حبس خواهید کرد، زانوهایتان را کمى خم کرده و زور خواهید زد. این کارها همگى بصورت غریزى انجام مى‌شوند.
فشارى که بر اثر زور زدن به جنین وارد مى‌شود هیچ آسیبى به او نخواهد رساند، اما کار سختى براى شما خواهد بود و این کار سخت‌تر مى‌شود اگر شما در هنگام زایمان به پشت خوابیده باشید زیرا در چنین وضعیتى شما مجبور خواهید بود که جنین را به سمت بالا زور بزنید و بیرون بیاورید. اگر شما در وضعیت عمودى قرار بگیرید و بحالت چمباتمه یا نشسته این کار را انجام دهید، خیلى راحت‌تر خواهید بود، زیرا در این حالت نیروى جاذبه زمین نیز به شما کمک مى‌کند تا نوزادتان بیرون بیاید. زور زدن‌هاى شما باید آرام و مداوم باشد تا به بافت مهبل و عضلات آن، این زمان را بدهد که کشش پیدا کرده و خود را با اندازه سر نوزاد هماهنگ نمایند بدون اینکه دچار پارگى شوند.
شما باید در هنگام هر انقباض، زور بزنید. زور زدن شما فقط به رحم کمک مى‌کند که نوزاد را بیرون بیندازد. عضلات رحم مى‌توانند حتى بدون زور زدن شما هم این کار را خودشان انجام دهند.
بنابراین اگر مى‌خواهید که به آن بیشترین کمک را بدهید، در هر بار که به اوج انقباضها مى‌رسید، زور زدن خود را شروع نمایید. در هنگام زور زدن، کف لگن و قسمت مقعد باید تا آنجا که ممکن است شُل و ریلکس باشند. در چنین حالتى ممکن است شما کمى مدفوع هم دفع نمایید اما هیچ خجالت نکشید. همچنین در مورد ادرار کردن نیز نگران نباشید چون ادرار کردن در این حالت خیلى شایع مى‌باشد و خیلى از خانمها به چنین وضعیتى دچار مى‌شوند. وقتى که شما یک باز زور مى‌زنید، دو نفس عمیق و آهسته مى‌تواند به شما کمک نماید. بعد از هر بار زور زدن، خیلى سریع خود را شُل نکنید بلکه به آهستگى این کار را انجام دهید تا به بیرون آمدن نوزاد، بیشتر کمک کرده باشید.
در فاصله بین انقباضها تا آنجا که مى‌توانید استراحت نمایید و انرژى خود را براى زور زدن بعدى نگه دارید. بطور پیوسته و عمیق نفس بکشید و از صحبت کردن خوددارى نمایید (البته اگر اینطور مى‌خواهید).
اولین علامت اینکه نوزاد در حال بیرون آمدن است، برآمدگى قسمت مقعد مى‌باشد. با هر انقباضى که ایجاد مى‌شود سر نوزاد بیشتر و بیشتر از سوراخ مهبل پدیدار مى‌گردد، گرچه در فاصله بین هر انقباض، سر نوزاد دوباره کمى به داخل برگشت مى‌کند. بعد از اینکه بالاى سر نوزاد از سوراخ مهبل مشخص شد، با یک انقباض و یا دو انقباض بعدى، سر بطور کامل بیرون مى‌آید.
در این هنگام اگر احساس سوزش مى‌کنید طبیعى است زیرا نوزاد در هنگام بیرون آمدن باعث کشش مجراى زایمانى مى‌شود. به محض اینکه چنین احساسى به شما دست داد، زور زدن را متوقف کنید و اجازه دهید خود عضلات رحم، نوزاد را به بیرون بیندازند. وقتى زور زدن را متوقف کردید سعى کنید که خود را شُل نمایید. احساس سوزش مدت کوتاهى باقى مانده و بعد از آن بلافاصله احساس سِر شدن و بیحسى خواهید نمود زیرا سر نوزاد بقدرى باعث کشش بافت مهبل مى‌شود و آن را نازک خواهد کرد که عصب‌هاى درون آن بلوک مى‌شود. این امر باعث یک اثر بى‌حسىِ طبیعى مى‌شود. اگر در این زمان پزشک یا ماما احساس نماید که بافت مهبل به قدرى کشیده و نازک شده است که ممکن است بطور بدى پاره شود، اقدام به اِپى‌زیوتومى خواهد کرد. اپى زیوتومى بُرشى است که بین سوراخ مهبل و مقعد ایجاد مى‌شود تا بیرون آمدن نوزاد راحت‌تر صورت پذیرد. اینبرش بعد از اینکه داروى بى‌حس کننده تزریق شد با یک قیچى انجام مى‌شود.
وقتى سر نوزاد بیرون مى‌آید شما احساسى خواهید داشت مثل اینکه خمیر دندان از لوله آن بیرون آمده باشد. به محض اینکه سر نوزاد بیرون آمد، پزشک یا ماما بررسى مى‌کند که بند ناف به دور گردن پیچیده نشده باشد.
وقتى سر نوزاد بیرون مى‌آید، پشت نوزاد به سمت بالا قرار داشته و صورت او به سمت مقعد شما مى‌باشد. با اینحال تقریباً بلافاصله شروع به چرخیدن شانه‌هایش مى‌کند بطوریکه صورت او به سمت رانِ راست یا چپ شما قرار مى‌گیرد. در این زمان چشمها، بینى و دهان نوزاد با یک گازِ تمیز پاک مى‌شود و هر گونه مایعى که در بینى و مجراى عبور هوا وجود دارد بیرون کشیده مى‌شود. اکنون ممکن است چند دقیقه رحم استراحت نموده و انقباضهایش را متوقف نماید. وقتى دوباره انقباضها شروع مى‌شوند، با یک یا دو انقباض بعدى، شانه و به دنبال آن، تمام بدن نوزاد خارج مى‌شود. گاهى اوقات سر و تمام بدن نوزاد فقط با یک انقباض بیرون مى‌آیند.
در قسمت آخرِ بیرون آمدن نوزاد، پزشک یا ماما انگشتان خود را زیر بغل نوزاد گذاشته و وقتى نوزاد بطور کامل بیرون آمد، آن را بلند کرده و بر روى شکم شما مى‌گذارد. در این لحظه شما باید نوزاد را محکم بچسبید زیرا بدن او بخاطر خونها و مایع آمنیوتیکى که بر روى آن وجود دارد لیز مى‌باشد و احتمال سُر خوردن آن وجود دارد.
مرحله سوم زایمان
وقتى نوزاد متولد مى‌شود، رحم استراحت نموده و بعد از حدود 15 دقیقه شروع به انقباضى نسبتا بى‌درد مى‌کند تا جفت را نیز بیرون بیندازد. بیرون آمدن جفت از رحم را مرحله سوم زایمان مى‌نامند. ماماها معمولاً بعد از اینکه سر نوزاد بیرون آمد، آمپولى را به مادر تزریق مى‌کنند تا جفت زودتر از رحم خارج شود.
در مرحله سوم زایمان، جفت از دیواره رحم کنده مى‌شود. رگهاى خونى که قطر آنها به اندازه یک مداد مى‌باشند به جفت متصل هستند. با اینحال اکثر خانمها بعد از جدا شدنجفت از رحم خونریزى نمى‌کنند زیرا رشته‌هاى عضلانى رحم بصورت متقاطع قرار گرفته و سفت شدن این عضلات به دور رگهاى خونى باعث مى‌شود که از خونریزى جلوگیرى شود. با ماساژ رحم به مدت یکساعت بعد از پایان مرحله سوم، مى‌توان این سفت شدگى عضلات را به همین صورت نگهداشت.
شما ممکن است بعد از خارج شدن جفت از رحم احساس لرز زیادى بکنید بطوریکه دندانهایتان به هم بخورد و حتى نتوانید درست صحبت کنید. این لرز معمولاً نیم تا یکساعت ممکن است طول بکشد و بعد از آن درجه حرارت بدن به حالت طبیعى خود برمى‌گردد.
سابقاً این طور رسم بود که بلافاصله بعد از تولد نوزاد، پزشکان یا ماماها خیلى سریع و با عجله اقدام به زدن گیره (کلامپ) به بند ناف مى‌کردند. اما امروزه فقط در صورتى که بند ناف بطور خیلى سفتى به دور گردن نوزاد پیچیده شده باشد سریعا اقدام به زدن گیره و بریدن بند ناف مى‌کنند. پیچیدن بند ناف به دور گردن نوزاد بسیار شایع مى‌باشد و در صورتى که بند ناف بصورت شُل دور گردن پیچیده شده باشد پزشک یا ماما مى‌تواند به راحتى آن را از دور گردن باز کند و دیگر نیاز به گیره زدن یا بریدن بند ناف با سرعت و عجله نمى‌باشد. امروزه پزشکان بر این عقیده هستند که نوزاد از بازگشت خون جفت از طریق بند ناف سود مى‌برد و نباید تا وقتى که ضربان آن متوقف شده است اقدام به زدن گیره به بند ناف نمود (جریان خون از جفت به نوزاد فقط در صورتى امکان خواهد داشت که نوزاد بعد از بیرون آمدن از رحم در سطحى پایین‌تر از رحم قرار داشته باشد). وقتى که زمان گیره زدن فرا رسید، با استفاده از دو عدد گیره در فاصله 13 تا 15 سانتیمتر از نافنوزاد، بند ناف را مى‌بندند.
اکنون باید نوزاد را بر روى سینه‌تان قرار دهید (هر چه زودتر بهتر). ترجیحاً این کار بهتر است در همان پنج دقیقه اول صورت پذیرد. شیر دادن نوزاد از همین دقایق اولیه باعث آزاد شدن هورمون اوکسى‌توسین در بدن شما شده و در نتیجه به انقباض رحم کمک مى‌کند. آن چیزى که در این زمان از پستانهاى شما خارج مى‌شود را اصطلاحاً آغوز یا کُلستروم (colostrum) مى‌نامند که حاوى آنتى بادیهاى (پادتن‌هاى) زیادى براى محافظت از نوزاد مى‌باشد. نگران نباشید که نوزاد شما اکنون نمى‌خواهد که پستان شما را بمکد. نوزاد معمولاً در طى یکساعت اول بعد از تولد هوشیار مى‌باشد و اگر او را در فاصله 20 تا 25 سانتیمترى صورتتان نگه دارید به شما نگاه خواهد کرد.
نیز باعث پرولاپس (بیرون‌زدگى) رحم شود. حدود نیمى از خانمهایى که چند بچه پشت سر هم به دنیا آورده‌اند دچار ضعف کف لگن هستند. این خانمها در مواقعى که سرفه مى‌کنند، مى‌خندند، عطسه مى‌کنند و یا از جایشان بلند مى‌شوند کمى نَشت ادرار پیدا مى‌کنند.
براى مقابله با این وضعیت، تمرینات ورزشى مخصوصى ابداع شده است تا عضلات کف لگن تقویت شوند. این تمرینات را اصطلاحاً تمرینات کِگِل (kegel) مى‌نامند زیرا دکتر آرنولد کگل از دانشگاه لوس‌آنجلس کالیفرنیا یکى از اولین پزشکانى بود که اهمیت این عضلات کف لگن را شناسایى نمود.
تمرینات عضلات کف لگن براى همه خانمها توصیه مى‌شود. بهترین کار این است که این تمرینات را قبل از حاملگى خانمها شروع نمایند و در دوران حاملگى نیز آنها را ادامه دهند. انجام این تمرینات حتى براى خانم هاى مسن نیز داراى اهمیت زیادى مى‌باشد. این تمرینات باید بعنوان برنامه روزانه همه خانمها مورد استفاده قرار گیرد.
در هنگام انجام تمرینات، حدود پنج انقباض انجام دهید که مدت هر کدام هم پنج ثانیه باشد. وقتى شما در انجام این تمرینات ماهر شدید، مى‌توانید آنها را در هر جایى که خواستید انجام دهید (یعنى در حالت نشسته در خانه، ایستاده در صف و یا در هنگام راه رفتن) اما بخاطر داشته باشید که این تمرینات را تا آنجا که ممکن است انجام دهید. این تمرینات براى مرحله دوم زایمان نیز مفید مى‌باشد یعنى زمانى که سر نوزاد در حال بیرون آمدن از رحم مى‌باشد.
نکته مهم: لازم به ذکر است که مطالبی که در این مقاله عنوان شد، به هیچ وجه جایگزین مراجعه به پزشک و متخصص این حوزه نخواهد شد.
منبع: پنی سیمکین، ژانت والی، آن کپلر، ژانل دورهام، آپریل بلدینگ، 1395، راهنمای کامل بارداری، زایمان و مراقبت از نوزاد، ترجمه مجتبی امیری مجد و زهرا امیری مجد، انتشارات وانیا، تهران
دیدگاهتان را بنویسید